Fikri Mülkiyet Hakları

Fikri mülkiyet (Intellectual Property), bir eser/mülk/fikir üzerinde sahip olunan maddi ve manevi hakların tamamıdır. Bu yazıda fikri mülkiyet hakları incelenecektir.

 

 

A) WIPO (World Intellectual Property Organization) ve GI (Geographical Indication)

1967’de kurulmuş olan Birleşmiş Milletler’in bir ajansıdır. 191 üyesi vardır. Paris ve Lisbon bazı yerlerde yapılan toplantılar sonrasında uluslar arası anlaşmalar yapılmıştır. Bunlara göre coğrafi bölgelere ait belirtilere (Geographical Indication – GI) sahip olan bazı ürünler kısmen veya tamamen koruma altına alınmıştır.

Bu ürünler genellikle iligli bölgenina dını da içerirler. Tuscany zeytin yağı (İtalya), Gravyer peyniri (İsviçre), Roquefor peyniri (Fransa), Urfa Kebap, Mersin Tantuni,… gibi. Bu ürünlerin belli bir kalitesinin, standardının olması gerekir.

 

B) Fikri Mülkiyet Hakları

Fikri mülkiyet, ilgili fikrin, o fikrin üreticisine veya sahibine ait olmasını, o fikrin ortaya çıkmasında harcanan zamanı veya yatırımın getirisinden faydalanmayı sağlar. Fiziksel olmayan soyut bir mülk üzerindeki haklar, ilgili fikrin sahibine ait olacak şekilde kontrol edilmesi sağlanmalıdır. Bu amaçla fikri mülkiyet hakları ve bir takım düzenlemeler ortaya çıkmıştır. Bu başlık altında fikri mülkiyet hakları incelenecektir.

 

B.1) Ticari Marka (Trademark)

Ticari olarak kullanılan bir kelime, isim, sembol, ses, şekil, renk (UPS kahverengi, Novell kırmızısı,…),… olabilir. Ticari Marka bir sayı veya ortak kullanılan bir ifade olamaz.
1883 Paris Sözleşmesi ile Ticari Marka kanunlarının uluslararası uyumluluk süreci başlamıştır. WIPO tarafından yönetilir ve denetlenir.

ABD’de “U.S. Patent and Trademark Office – USPTO” tarafından kayıtlı olan ticari markalar çember içerisinde “R” harfi ile belirtilirken, kayıtlı olmayansa “TM” ile belirtilir.

 

Bunun yanında gelecekte kullanılması düşünülen markalar da “intent to use” olarak kaydedilebilir.

ABD’de ticari markalar 10 yıl geçerlidir ve her 10 yılda bir yenilenebilir.

 

B.2) Patent

En güçlü fikri mülkiyet korumasıdır. Genelde bir icat, metodoloji, teknoloji, iş metodu için Patent alınır. Patent alınabilmesi için fikir orijinal ve tarım/sanayi gibi bir alanda işe yarar olmalıdır.

Bir ürün için alınan Patent tüm dünyaya açıklanır (yayınlanır) ve diğer icatlar (yenilikler) için bilgilendirmek/uyarmak ve teşvik etmek için kullanılır. Bir patent çalışması yapmadan önce, mevcut Patent’ler araştırılmalıdır.

Patent, belli bir süreliğine (genellikle 20 yıl) alınabilir. Örneğin, Cırtcırt (Velcro) 1941 ylında icat edilmiş, 1950 yılında Patent başvurusu yapılmış olup 1978’te farklı şirketler tarafından kullanılmaya başlanmıştır.

 

B.3) Telif Hakkı (Copyright)

Yazılı eser veya kayıt, senaryo, beste, heykel, resim gibi edebi veya sanatsal çalışmaları, teknik çizim, çoğatılması istenmeyen bir bilgisayar uygulamasını, klonlanması istenmeyen web sitelerini…  korumayı sağlar. Bunun yanında Patent kadar etkili bir koruma sağlamaz ve ihlal cezası patente göre daha azdır. Buna karşın, geçerlilik ömrü, patent’ten daha uzundur.

ABD’de kişisel bir ürünün telif hakkı telif sahibinin ölümünden ortalama 70 yıl sonrası kadardır. Kurumsal bir ürüne ait telif hakkı ise, ilk yayınlanmasından itibaren 95 yıl veya oluşturulmasından itibaren 120 yıldan en kısa olanı kadardır. Avrupa’da ise telif hakkı süresi genel olarak 70 yıl kadardır. Bu fark sebebi ile, yazarı 1938’de ölen “Popeye” adlı çizgi filmin ikonunun telif hakkı süresi Avrupa’da 2009’da sona ermişken ABD’de devam etmektedir.

Bir çok ülkede de bir mülk/ürün ortaya çıktığında otomatik olarak Telif Hakkı sahibinde olacak şekilde kanunlar vardır.

Bir mülkün sahibinin resmi olarak Telif Hakkı almasına gerek yoktur. Mülkün gerçek sahibinin olduğunun ispatlanması yeterli olup, Digital Millennium Copyright Act (DMCA) yasası ile bir mülkün Telif Hakkı koruma altına alınmıştır.

Telif hakkı farklı şekillerde olabilir.

• Telif Hakkı belli şartlara da bağlanabilir. Örneğin bir besteci, belli şartlar ile şarkı sözlerini (genel veya özel) kullanıma açabilir.
• Benzer olarak bazı durumlarda (öneğin araştırma amaçlı olarak), ürünü satın alan taraf, telif hakkı sahibinin onayı olmadan çoğatılabilir. Bu duruma Adil Kullanım (Fair Use) adı verilir.
• İlk satış (First Sale) doktrininde ise, telif hakkı sahibi, ürününü tüm hakları ile de satabilir.

Telif hakkına sahip olunan ürünler çember içerisinde “C” harfi ile belirtilir.

Not: DRM (Digital Rights Management), lisans yasalarıyla korunan müzikler, filmler, oyunlar ve yazılımlar olmak üzere bilgisayar ve diğer teknolojik cihazlar için hazırlanan her türlü dijital materyali daha güvenli hale getirebilmek ve kopyalanabilmesinin önüne geçilmesi amacıyla geliştirilmiş bir koruma yöntemidir. DRM sayesinde korunan materyale belli sınırlamalar getirilecek ve bu sınırlamalar sonucunda materyal yalnızca lisans hakkını ödeyen kullanıcılarla paylaşılacak ve ürünün kopyalanarak internet üzerinden dağıtılmasının önüne geçilecektir. Ancak, DRM hiçbir zaman tam anlamıyla kullanıcılar tarafından sevilen ve kabul gören bir lisans olmayı başaramamıştır. Nitekim, DRM lisansıyla satın alınan bir ögenin kullanılabilmesi için kullanıcının bilgisayarında bu dosyayı çalıştırmak için gerekli olan çözücülere sahip olması gerekir. Örneğin bir elektronik kitap satın aldınız ancak DRM korumalı olarak bu kitap size sunulduğu için bu kitabı yalnızca internetten okumanız veya size sunulan program vasıtasıyla okumanız gerekebilir.

 

B.4) Ticari Sır (Trade Secrets)

Kuruluşa iş ve/veya ekonomik getirisi olan iş mülkü veya teknik bilgilerdir. Bu mülk bir süreç, tasarım, uygulama (Microsoft’un Windows işletim sistemi gibi), tarif (Coco Cola firmasının kolası, KFC firmasının özel sosu gibi),… olabilir.

Ticari sırlar sadece belli kişiler tarafından bilinirler. Firmalar, ticari sırlarını korumak için “Due Care (Gerekli Özeni Göster – İşi doğru yap, tedbirli ol – Prudent Man kuralı)” ve “Due Diligence (Anla ve Gereken Tedbiri Al – Gerekli özenin gösterildiğini doğrula, tecrübeni kullan)” işletilmelidir. En çok kullanılan koruma yöntemleri “Non-Compete Aggrement (NCA)” ve “Non-Disclosure Agreement (NDA)” olarak isimlendirilen sözleşmelerdir.

Ticari Sırlar’ın maddi getirisi olmalıdır. Ticari sırrın belirli bir sona erme tarihi yoktur. Ticari sır statüsündeki bir mülk, gizliliğinin saklanmasına gerek olmadığına karar verilirse veya artık ekonomik getirisinin olmayacağı düşünülüyorsa ticari sır statüsünden çıkarılabilir.

Not: Ticari Sır olan bir mülk, Telif Hakkı veya Patent korumasına alınabilir. Ancak bu durumda bu mülk, sır olmaktan çıkar ve gizlilik ortadan kalkacağı için maddi zarara sebep olabilir.

Not: Economic Espionage Act, bir ABD şirketinin ticari sırrının ifşası durumunda suçlu tarafın tazminat veya hapis cezasına çarptırılmasını sağlar.

 

B.5) Lisans Sözleşmeleri (Licenses)

Yaygın olarak 4 adet lisans sözleşmesi vardır.

• Contractual: Yazılım üreticisi ve yazılımı kullanan son kullanıcı arasındaki yazılı sözleşmedir.
• Shrink-Wrap: Yazılım paketinde ile gelen ve son kullanıcının yazılımı kullanması ile kabul ettiği anlaşmalardır.
• Click-Through: Yazılımın kullanılması sırasında son kullanıcıdan alınan “End-User License Agreements – EULA” sözleşmeleridir.
• Cloud Services: Bulut hizmetlerinde kullanılan ve son kullanıcıdan onay beklenebilen anlaşmalardır.

ABD’de “Uniform Computer Information Transactions Act (UCITA)” yasası ile yazılım lisansları ile ilgili anlaşmalar kurala bağlanmıştır.

Not: Yazılım lisans sözleşmelerinden en önemlileri aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Crippleware: Ücret ödemesi öncesinde kısıtlı olarak işlev sağlayan yazılımlardır.
• Shareware: Belirli (genellikle 30 gün gibi) bir süre ücretsiz olarak tam işlevle kullanımına izin verilen yazılımlardır.

 

C) Fikri Mülkiyet Saldırıları

Aynı (Nike, Apple gibi) veya çok benzer (Roleks gibi) isim kullanılarak müşteriler kandırılabilir ve firmanın ticari marka (Trademark) değeri zarar görebilir.

Patentler, patent sahibinin izni olmadan ürünlerde kullanılabilir.

Warez sitelerinde ve Torent uygulamaları ile en çok ihlali yapılan mülküyet şekli Telif Hakları (Copyright)’dır. Telif Hakları’na karşı yazılım, film veya müzik korsanlığı yapılır.

Ticari sırları (Trade Secret) elde etmek için casus saldırıları gerçekleştirilebilmektedir. Bu casus, ilgili kurumun içerisine sokulan yeni bir çalışan veya tehdit edilen, rüşvet verilen mevcut bir çalışan olabilir. ABD’de 1996’da çıkan “Economic Espionage Act” yasasına göre ticari sırrın çalınması suçuna 15 yıla dek hapis ve 500 bin dolar para cezası verilebilir.

Bunlara ek olarak Cyber Squatting olarak adlandırılan saldırı türü ile ileride ihtiyaç duyulabilecek bir alan adı (bbcturk.com.tr gibi) satın alınır ve yüksek fiyatla satılır. Bu saldırı yöntemi genellikle yasal kabul edilir.

Type Squating olarak adlandırılan saldırı ise mevcuttaki bir alan adına yakın bir alan adı (hsbs.com.tr gibi) satın alınmasıdır. Genellikle yasal olmayan işlemler (oltalama gibi) kullanıldığı için yasal sayılmaz.

 

Kaynaklar:

https://wmaraci.com/nedir/drm